Renk Adlarının Türkçenin Söz Varlığına Katkıları Yrd. Doç. Dr. Nesrin BAYRAKTAR ERTEN

RENK ADLARININ TÜRKÇENİN SÖZ VARLIĞINA KATKILARI

GİRİŞ

Renkler, dil dışı dünyadaki varlıkları açısından soyut kavramlardır. Özellikle renklere ait ara tonların algılanışında görecelilik olduğundan; bu tonların soyutluğu daha da baskındır. Renk tonlarının belirtilmesinde tüm dillerde olduğu gibi; Türkçede de birincil olarak açık, koyu gibi yardımcı sıfatlar kullanılır. Bunun dışında acı, tatlı, cart, mat, donuk, canlı, parlak, menevişli, yaldızlı, janjanlı, yanardönerli, ebruli, küllü, hareli, fosforlu, sütlü gibi pek çok sıfat ara tonların belirleyicisi olarak kullanılır. Bu sıfatlarla söz konusu tonlar daha belirgin duruma getirilmekle birlikte soyutluklarında pek bir değişiklik olduğu söylenemez. Türkçede bu tür soyut tonlar için kullanılan yavruağzı, ördekgagası, ördekbaşı, pekmezköpüğü, pekmezkefi, turnagözü, tavşanağzı, tavşankanı, camgöbeği, güvercinboynu, balköpüğü, vapurdumanı, vişneçürüğü gibi adlar bu tonların somutlaşmasını sağlamaktadır. Bunların dışında süt mavi, şeker pembe, toz pembe, su yeşili, saman sarısı gibi dış dünya gerçekliğine gönderme yapılarak somutlukları daha belirginleştirilmiş birçok renk adı vardır. Somutlaştırma işleminde hayvan, bitki, maden adlarının ve günlük yaşamda sıkça kullanılan çeşitli unsurların ağırlıklı olarak yer aldığı görülmektedir. Somutlaştırmada kullanılan unsurlarda, büyük bir ustalık ve yalınlık hakimdir. Örneğin vapurdumanının griyle, vişne çürüğünün bordoyla, tavşankanın kırmızıyla, kavuniçinin turuncuyla somutlaştırılmasında kuşkuya yer kalmayacak ölçüde açıklık görülmektedir.

Tüm bunlardan Türk kültüründe renklerin öneminin büyüklüğü anlaşılmaktadır. Dış dünyanın ifade edilmesinde sıklıkla kullanılmasının dışında giysilerdeki renklerin, gelinlerin yemenilerinin renklerinin kişilerin ruhsal durumlarını ifade etme özelliği vardır. Üzüntülü durumlar kara giysi ve aksesuarlarla ifade edilir. Karaları bağla- deyiminde de bu ifade açıkça görülmektedir. Laciverdin resmî görev ve durumlarla kullanılma özelliği, evrensel olarak beyaz ve yeşilin tıp görevlilerinin giysilerinde kullanılma özelliği vardır. Ayrıca yeşil İslâmiyet dolayısıyla dinsel ifade de kazanmıştır. Türk kültürünün bir özelliği olarak al ve yeşilin “muratların gerçekleşmesi”ne ilişkin anlamları da bulunmaktadır.

Renkler açısından Türkçenin çarpıcı bir özelliği de renklerin kullanım yerlerine göre özel kategorilerinin olmasıdır. sözgelimi doru, kula, kır, pekmezkefi, boz gibi renk adları at donlarına özel kullanımlardır. Kır renk adı aynı zamanda insanlarda saç ve sakalın beyazlığı için de kullanılan, aynı zamanda saygı anlamı da içeren renk adıdır. Esmer, sarışın, buğday, yağız, bronz insanlarda ten rengini ifade eden renk adlarıdır. Türkçede renk adlarının türetme, birleştirme gibi sözcük yapım yolları kullanılarak sıkça yeni sözcüklere malzeme sağladığı görülmektedir.

1. RENK ADLARININ SÖZCÜK TÜRETMEDE KULLANIMI

Renk adları Türkçede birçok adın türetilmesinde kullanılmaktadır. Bu sık kullanımın nedenleri büyük ölçüde akıcılığı arttırması, ince bir zevki yansıtması ve somutlaştırma yapmaya elverişli olmasıdır. Şehir, köy, kasaba vb. gibi yerleşim yerleri adlarından semt, cadde, sokak vb adlarına dek bir çok özel ad; dağ, tepe, yükselti adları; deniz, göl, ırmak, çay vb adları; kişi adları gibi ad biliminin çalışma alanına girecek birçok adın yapımında da kullanılırlar. Renk tonlarının hayvan, bitki, maden adlarıyla kullanılmasına koşut olarak birçok hayvan, bitki, maden, hastalık adı da renk adlarıyla yapılmaktadır.

Bunun dışında içinde renk adı geçen bir çok atasözü ve deyimin bulunması renk adlarının Türk kültürü için önemini daha da belirginleştirmektedir. Sözgelimi kara; Orhon Yazıtlarından beri kullanılagelen bir renk adı olmanın dışında olumsuz anlam birimcikler yüklenerek “kötü, uğursuz, sıkıntılı; yüz kızartıcı durum, leke” anlamlarını kazanmıştır. Ak da olumlu anlam birimcikler kazanarak “temiz, sıkıntısız, rahat” mecaz anlamları oluşmuş ve bu anlamlar çevresinde deyimsel kullanımlar ve metaforlar yapılmıştır. Kara baht, kara talih, kara çalı, kara bulut, kara borsa ilk anda sayılabilecek birkaç örnektir.

2. AK RENK ADININ TÜRKÇENİN SÖZ VARLIĞINA KATKILARI

Bu çalışmada renk adlarının Türkçenin söz varlığına katkılarına dikkat çekmek amacıyla yalnızca ak sözcüğü örnek olarak alınmıştır.

2.1. Ak Renk Adıyla Türetilen ve Renk Kavramı Taşıyan Sözcükler

Bu sözcüklerin türetme ve birleştirme olmak üzere başlıca iki yolla yapıldığı görülmektedir. Bunlardan ilk ikisi mecaz anlam çevresinde türetilmiştir. Ak renk adından dört eylem, dokuz sıfat türetilmiştir. Üç sıfat özellikle at donları için kullanılmaktadır. Ak için bir pekiştirmeli, üç de küçültmeli sıfat türetilmiştir. Ak renk adıyla türetilen ve renk kavramı içeren toplam 13 sözcük saptanmıştır.

akla-: birinin kötü adını temize çıkarmak (mecaz anlam)
aklan-: temize çıkmak (mecaz anlam)
akar-/ağar-: ak olmak, beyazlanmak, aydınlanmak, solmak
aklaş-: ak duruma gelmek, ağarmak, beyazlaşmak
akkur: tertemiz, bembeyaz (temel ve mecaz anlam bir arada)
apak/appak: çok ak (pekiştirmeli sıfat)
akman: temiz, beyaz, güzel
akkır: süt kırı (at donu için)
akmaltak: beyaza yakın boz renkli (at donu için)
akarap: siyahlı beyazlı, alacalı (at donu için)


2.2. Ak Renk Adıyla Türetilen Hayvan Adları: ak renk adıyla türetilmiş 91 hayvan adı saptanmıştır. Bu hayvan adlarında ak renk adı sıfat konumundadır. Ak renk adı; hayvanlarındaki beyazlığa dikkat çekerek benzerlerinden farklı olan yönlerini belirtmek üzere kullanılmıştır.

ak alınlı büyük kaz
ak alınlı kuş
ak alınlı küçük kaz
ak bıyıklı deniz kırlangıcı
ak dağ keçisi
ak elli gibon
ak geçi/keçi
ak gerdanlı ötleğen
ak gergedan
ak gözlü ötleğen
ak kanat
ak kanatlı deniz kırlangıcı
ak kanatlı tarla kuşu
ak kanatlı toygar
ak karın ebabil
ak karınlı sağan
ak kulaklı bülbül
ak kuyruk sokumlu ebabil
ak kuyruklu kartal
ak kuyruklu kız kuşu
ak kuyruklu soreks
ak kuyruksallayan
ak leylek
ak mukallit
ak pelikan
ak serçe
ak sırtlı kuyrukkakan
ak tavuk
ak yakalı sinekkapan
ak yanaklı baştankara
ak yanaklı kaz
ak yem
akbaba
akbaba kralı
akbabagiller
akbakal
akbalık
akbalıkçıl
akbambıl
akbant kuyruklu kartal
akbaş
akbaş kiraz kuşu
akbaş maymun
akbaş ördek
akbaşlı yelve
akciğerli balıklar
akciğerli barramunda
akciğerli salyangozlar
akciğersiz semender
akciğersiz semendergiller
akça
akça hacı
akça kanat
akça kerkez
akçabalık
akçaböceği
akçagurun
akçakır
akçavak
akçıbaba
Akdeniz foku
Akdeniz geniş kanatlı yarasası
Akdeniz kum engereği
Akdeniz nal burunlu yarasası
akdoğan
akdoğu
akdudu
akgaga ördek
akger
akgerdan
akgerdan ötleğen
akkarınca
akkarıncalar

akkayacık​

akkefal​

akkelebek
akkerkes/akkırkaz
akkır
akkız
akkuş
akkuyruk
aklevrek
akmaral
aksakal ötleğen
aksırt ağaçkakan
aksungur
akşakrak
akşam tavus kelebeği
akşamcı yarasa
akşamcık kuşu
aktavşan

​

2.3. Ak Renk Adıyla Türetilmiş Bitki Adları: Ak renk adıyla türetilmiş 137 bitki adı saptanmıştır. Ak renk adıyla türetilmiş bitki adlarında dikkat çekici olan ak renk adının genelde bitkilerin renklerine dikkat çekmek için sıfat olarak kullanılmasına karşın tahıllarda iyi kaliteyi göstermesidir.​

ak arpa
ak babaca
ak babaç
ak bulama
ak dut
ak geven
ak günek
ak güneyik
ak gürgen
ak hindiba
ak huş
ak kabak
ak kadın parmağı
ak kadina
ak kavak
ak mahsul
ak mantar
ak pandur
ak sarmaşık
ak saz
ak sedef otu
ak süsen
ak tavuk
ak üzüm
ak yavşan
ak yemşen
ak yıldız
ak yonca
akağaç
akalıç
akamber
akarısta
akasma
akbaba
akbadılcan
akbacak
akbakla
akbaldır
akbaldıran
akballıbaba
akbardak
akbaş
akbaşlı
akberdi
akbıtırak
akboğan
akbörül
akbörülce
akbubaç
akbubaşçe
akbuğday
akbudama
akbulgar
akburçak
akbülgül
akça armut
akça bardak
akçabuğday
akçavak
akça elma
akça kavak
akça kesme
akça mercimek
akçaağaç
akçaağaçgiller
akçabağ
akçabardak
akçabuğday
akçakatık
akçakızı
akçalı
akçalıbasan
akçamuk
akçarados
akçavdar
akçayazlık
akçiçek
akçöpleme
akdarı
akdene
akdiken
akdimlit
akdirmit
akdut
akekin
akelma
akfiğ/akfiy
akganak
akgernaz/akgernez/akkermaz
akgut
akgül
akgünlük
akhardal
akısga
akilitiri
akkanat
akkaş
akkayşak
akkız
akkozalak
akkök
akköse
akkulak/akkulağı
akkulut
akkunduz
akkuyruk
aklahna üzümü
aklar otu
akleyvaz
akmandır
akmantar
akot
akova
akpancar
akpas
akpelin
akpusa/akpusanık
aksarhan/aksavran
aksedir
akser
aksıl
aksısam
aksirke
aksoğan
aksöğüt
aksulu
aksünter
akşekeri
aktaş
aktop
akyarnaz
akyazlık
akyem
akzahran
akzambak
akzuval


2.4. Ak Renk Adıyla Türetilen Hastalık Adları: Ak renk adıyla türetilen insan, hayvan ve bitkilere ait 16 hastalık adı saptanmıştır.

ak benek
ak kan yangısı
ak vurmak
akbasma
akbasmak
akbaş
akçamuk
akçatutuk
akdamar
aklık kızıllık
akpaklak
aksu
aksuna
akşiş
aktutma
2.5. Ak Renk Adıyla Türetilen Organ Adları ve Tıp Terimleri: Ak renk adıyla türetilen 7 tıp terimi saptanmıştır. Bunlardan yalnızca akciğer organ adıdır.

akciğer
akciğer atardamarı
akciğer toplardamarı
akilik
akyuvar
ak kan
ak madde

2.6. Ak Renk Adıyla Türetilen Kimya Terimleri: Ak renk adıyla türetilen 12 kimya terimi saptanmıştır. Bunlarda ak, renk sıfatı olarak kullanılmıştır.

ak sülümen
akamber
akkor
ak demir
2.7. Ak Renk Adıyla Türetilen Gökyüzü Unsurları ve Doğal Olaylara İlişkin Adlar: Ak renk adıyla türetilmiş 16 gökyüzü unsurları ve doğa olaylarına ilişkin ad saptanmıştır. Bunlardan beşi rüzgâr adı, ikisi yıldız adı, aklık Samanyolu galaksisinin adıdır. Ak sıcak kullanımındaysa ak ‘şiddetli ve kavurucu’ anlamıyla olumsuz anlamdadır.

ak yel
akşam
aktop
akyıldız
2.8. Ak Renk Adlarıyla Türetilen Yiyecek: Ak renk adıyla türetilmiş16 adet yemek ve tatlı adı saptanmıştır. Bunlardan ak un kullanımında ak, buğdaydan yapılma anlamındadır. Bunun dışındakilerde ak renk sıfatıdır. Bu yiyeceklerden altısı tatlı adıdır.
ak bekmez:
ak bulama
ak bulgur
ak gözleme
ak un
akaş
akbal
akçakatık
akdamla
akdene
akfatma
akgesse
akkakık
akpaze
akşamlık
akyağ
2.8. Ak Renk Adıyla Türetilmiş Giysi ve Süs Eşyası Adları: Ak renk adıyla türetilmiş 11 giysi ve süs eşyası adı saptanmıştır. Bu adlarının tümünde ak sıfat olarak kullanılmamıştır. Sözgelimi akpullu ‘kenarı işlemeli çevre, baş örtüsü’ kullanımında ak, renk sıfatı değildir. Akçilli ‘şalvar’ anlamına geldiğinden ak sözcüğüyle birebir ilgili değildir. Akdon, akdoncak, akkuşak gibi iç çamaşırı türünden giysilerin renklerinin tamamen beyaz değil, daha çok sarımsı kremrengi olduğu düşünüldüğünde buradaki ak sözcüğünün ‘beyaz’ anlamında renk sıfatı olmadığı görülür.

2.9. Ak Renk Adıyla Türetilmiş Yaşlılıkla İlgili Kullanımlar: Ak renk adının anlam birimciklerinden biri olan yaşlılıktan kaynaklanan saygı anlamı saptanan bu 7 adda açıkça görülmektedir. Bunlardan akana ve akbürçek ya da akpürçekli kullanımları yaşlı kadınlar için diğerleri yaşlı erkekler için kullanılan birleşik adlardır.Burada ak renk adı renk sıfatı olarak değil, saygı bildiren bir sıfat olarak kullanılmıştır.
akbaba
akkanat
akkanat alayı
aksakal
aktıraş
2.10. Ak Renk Adıyla Türetilmiş Eşya Adları: Saptanan beş eşya adında akhaba ve akkap dışındakilerde ak renk adının renk sıfatı olarak kullanılmadığı görülmektedir. Akkap sözcüğündeyse ak yazı kâğıdında iyi kaliteyi, yemek tabağında porseleni anlatmak için kullanılmıştır.

ak götüren: yabanın büyüğü
ak kanat: uçak
akdört: 7-8 cm uzunluğunda dört ağaç parçasıyla oynan bir ev oyunu ve bu oyunun araçları.
akhaba: yünden dokunmuş bir tür kilim
akkap: yazı kâğıdı; beyaz tabak

2.11. Ak Renk Adının Mecaz Anlamıyla Türetilmiş Adlar: Ak renk adının mecaz anlamıyla türetilmiş 12 addan yalnızca dördü olumsuz anlam içermektedir. Diğerlerinde ak sözcüğünün olumlu mecaz anlamları görülür.

ak ağa: Saraylarda hizmet gören hadım ağalarının beyaz ırktan olan
ak Arap: Arap sözcüğü "zenci" anlamına da geldiğinden asıl Arapların söz konusu olduğu anlatılmak istenirken kullanılan sözcük grubu.
ak gök: iyi kötü yarı olmuş yarı olmamış sebze ya da meyve
ak gözlü: (sıfat) Gözlerinin rengi pek açık olan ve nazarının hemen değdiğine inanılan (kimse).
ak gün: mesut ve mutlu gün
ak kirpani: (sıfat) Ak fakat kirli
akgöz: korkak, budala, ahmak
akkaya bülbülü: muaşeret adabını bilmeyen, kaba adam
aktöre: Ahlâk.
akyalavış: tatlı dilli, cana yakın
akyüzlü: temiz, namuslu, doğru
akyüzlük: iffet, namus, şeref

2.12. Ak Renk Adıyla Türetilmiş İnsanların Dış Görünüşünü Anlatan Kullanımlar: Ak renk adıyla türetilen insanların dış görünüşünü anlatan beş kullanım saptanmıştır. Bunların tümünde de ak renk sıfatı olarak kullanılmıştır.

akbambalak: beyaz tenli ve etine dolgun kadın veya kız
ak gaş: beyaz kaşlı
akpaflak/akşaplak: beyaz ve şişman yüzlü kimse; tombul ve beyaz çocuk
akşın: aşırı derecede sarışın ve beyaz tenli
3.1. Atasözlerinde Ak: Ak renk adını içeren 16 atasözü saptanmıştır. Bu atasözlerinin büyük çoğunluğu ak ve kara arasındaki karşıtlıkla oluşturulmuştur. Bu karşıtlık nedeniyle atasözlerinin tümünde ak, olumlu anlam birimcikler içermektedir.

Ak akçe ile ak baldıra güven olmaz ‘renk, olumsuz’
Ak akçe kara gün için/içindir temiz, namuslu; olumlu
Ak don kara don geçit başında belli olur ‘iyi, olumlu’
Ak koyunun/itin pamuk pazarına zararı vardır ‘renk olumsuz’
Ak köpek kara köpek ikisi de köpek ‘renk ve benzerlik, olumlu’
Ak libas tez kirlenir ‘beyazlık, temizlik, olumlu’
Ak mı kara mı önüne düşünce görürsün ‘iyi, olumlu’
Ak şeker kara şeker, bir damarı soya çeker ‘iyi huy, olumlu’
Akçası ak olanın bakma gözünün karalığına ‘namuslu zenginlik, olumlu’
Berbere sormuşlar “tıraşım ak mı kara mı”, “önüne düşünce görürsün” demiş. ‘iyi, olumlu’
Hesabı temiz olanın yüzü ak olur ‘vicdan rahatlığı, olumlu’
İnsan ak üstünde karayı okurken bile yanılır ‘yazı, olumlu’
Karga yavrusuna bakmış “benim ak pak evladım” demiş ‘beyazlık, olumlu’
Ak gün ağartır, kara gün karartır ‘mutlu, olumlu’
Ak koyunun kara kuzusu da olur ‘iyi, şerefli, olumlu’
Ölüm yüz aklığıdır ‘temizlik, namus, olumlu’
Ak akçe: nakit para (nakit, nötr )
Ak alnın kara yazısı: kötü kader (renk, olumlu)
Ak Arap: beyaz tenli Arap (renk, olumlu)
Ak babaya dön-: saçları iyice ağarmak (saçta renk, olumsuz)
Ak bıyık: yaşlı kimse (renk, olumlu)
Ak düş-: saç ve sakal tek tük ağarmaya başlamak (renk, olumsuz)
Ak gözlü: gözlerinin akı fazlaca olan hain, merhametsiz, şefkatsiz kişi (olumsuz)
Akla karayı seç-: iyiyle kötüyü, doğruyla yanlışı ayırmak (iyi, doğru; olumlu)
Akla karayı seçmek: (bir işi başarıncaya değin) çok sıkıntı çekmek, güçlüklerle karşılaşmak (olumsuz)
Ak koyun kara koyun: iyi ve kötü tüm durumlar (iyi, olumlu)
Ak sadeler giyinmek: ölmek (kefen, olumsuz)
Ak sakaldan yok sakala gelmek: çok yaşlanıp iyice kuvvetten düşmek (renk, olumlu)
Ak süt: namuslu kadının helal sütü (helal, olumlu)
Ak süt emmiş: asil, soylu, faziletli, doğru, ahlâklı (olumlu)
Ak topuk beyaz gerdan: çok güzel kadın (güzellik, olumlu)
Aktan karadan anla-: hayat tecrübesi engin olmak (iyi, olumlu)
Aktan karadan geç-: türlü deneyimleri olmak (iyi, olumlu)
Akı ak karası kara: beyaz tenli, kara gözlü, kara saçlı (kadın) (güzellik, olumlu)
Akı bokuna karışmak: çok korkmak, ne yapacağını bilememek (beyin, olumsuz)
Akı kara, karayı ak göster-: her şeyin tersini anlamak ya da göstermek (iyi, olumlu)
Akı karadan seç-: iyiyi kötüden, doğruyu yanlıştan ayırmak (iyi, doğru; olumlu)
Akı karası belli ol-/anlaşıl-: iyisini kötüsünü anlamak (iyi, olumlu)
Ak dediğine kara demek: İnatçılık ederek karşısındaki ile anlaşmaya yanaşmamak (iyi, olumlu)
Akım derken bokum demek: iyi bir şey söylemeye çalışırken kötü ve tutarsız şeyler söylemek (iyi, olumlu)
Ak yazılı: Bahtlı, şanslı (iyi, olumlu)

​

3.3. İkilemelerde Ak: Ak renk adını içeren 3 ikileme saptanmıştır. Bunlardan biri atasözleri ve deyimlerde de görülen ak kara karşıtlığına dayanmaktadır. Diğer ikisi ak sözcüğünün anlam birimciklerinden biri olan ‘temiz’den hareketle kurulan yakın anlamlılık ilişkisinde ikilemelerdir.​

ak pak: Bembeyaz, temiz, parlak; beyaz tenli ve alımlı
akça pakça: beyaz, temiz, güzel
aktan karadan: evet veya hayır; iki şeyden biri
4. AK RENK ADININ AD BİLİM (ONOMASTİK) KAPSAMINDA KULLANIMI
Ak renk adı, diğer renk adlarında da sıklıkla görüldüğü gibi, ad bilim kapsamında incelenen dört temel alanda kullanılmıştır. Bu alanlar; yerleşim yeri adları, dağ adları, akarsu adları; kişi ad ve soyadlarıdır. Yalnızca ak renk adıyla bile pek çok özel ad türetildiği görülmektedir.
1. Ak Renk Adını İçeren Yerleşim Yeri Adları (Toponymy Adları): Türkiye sınırları içinde ak renk adını içeren tek il, Niğde’den ayrılarak il olan Aksaray’dır. Bundan başka 25 ilçe adı saptanmıştır. Gülensoy’un Türkçe Yer Adları Kılavuzu’na göre; ak renk adını içeren 232 adet de köy adı vardır.
2. Ak Renk Adını İçeren Dağ Adları (Oronymy Adları): Türkiye sınırları içinde ak renk adını içeren 8 dağ ve tepe adı saptanmıştır. Bunlardan dördü sıradağdır.
3. Ak Renk Adını İçeren Akarsu Adları (Hydronymy Adları): Türkiye sınırları içinde; ak renk adını içeren, bir deniz, 6 göl, 2 çay, bir dere olmak üzere 9 akarsu adı saptanmıştır.
4. Ak Renk Adıyla Türetilmiş Kişi Adları (Anthroponymy Adları): Ak renk adıyla türetilmiş kişi adları; kişi adları ve kişi soyadları olmak üzere iki başlık altında toplanabilir. Kişi adlarında da, soyadlarında da ak renk adıyla türetilen adların olumlu anlam birimcikler taşıdığı göze çarpmaktadır.
4.1. Kişi Adları: Ak renk adıyla türetilmiş 20 kişi adı saptanmıştır. Bu adlar Çanakkale telefon rehberinden elde edilmiştir. Bu çalışma, Türkiye genelinde yapılırsa sayı daha da artacaktır

4.2. Soyadları: Örnek olması amacıyla taranan Çanakkale ili telefon rehberinde, ak renk adıyla türetilmiş 50 soyadı yer almaktadır. Tarama işlemi Türkiye genelinde yapıldığında bu sayı daha da çoğalacaktır.




BULGULAR

Bu çalışmada renk adlarının söz varlığına katkılarına dikkat çekmek amacıyla örnek olarak yalnızca ak renk adıyla türetilen sözcükler, sözcük grupları ve özel adlar ele alınmıştır. Çalışma sonucunda 348 sözcük, 44 sözcük grubu ve 589 özel ad saptanmıştır. Yalnızca ak renk adından toplam 981 sözcük ve özel adın türetilmesi renk adlarının Türkçe söz varlığındaki büyük öneminin kanıtıdır.



Elde edilen bulguların dökümü Tablo 1, 2 ve 3’te gösterilmiştir.



Tablo 1: Ak Renk Adıyla Türetilen Sözcükler

Bağlam

Sözcük sayısı

Renk kavramı içeren sözcük

13

Hayvan

91

Bitki

137

Hastalık

16

Organ adı ve tıp terimi

7

Kimya terimi

12

Gökyüzü unsuru ve doğa olaylarına ilişkin sözcük

16

Yiyecek

16

Giysi ve süs eşyası

11

Yaşlılıkla ilgili sözcük

7

Eşya

5

Akın mecaz anlamını içeren sözcük

12

İnsanın dış görünüşü anlatan sözcük

5

Toplam

348





















Tablo 2: Ak Renk Adını İçeren Atasözleri, Deyimler ve İkilemeler



Bağlam

Sözcük grubu sayısı

Atasözü

16

Deyim

25

İkileme

3

Toplam

44



Tablo 3: Ak Renk Adıyla Türetilen Özel Adlar

Bağlam

Özel ad sayısı

Yerleşim yeri adı

502 (il, ilçe, belde ve köy dahil)

Dağ adı

8

Akarsu adı

9

Kişi adı

20

Soyadı

50

Toplam

589



SONUÇ

Bu çalışmada yalnızca ak renk adının sözcük türetimindeki durumu incelenmesine karşın 981 sözcük saptanmıştır. Tüm renk adları düşünüldüğünde; renk adlarının Türkçenin söz varlığına önemli ölçüde katkıda bulunduğu görülecektir.



Türk Dil Kurumu’nun internet sitesinde yer alan Güncel Türkçe Sözlük’ünde ak sözcüğünün anlamları şunlardır.

1. kar, süt gibi şeylerin rengi, beyaz, kara ve siyahın karşıtı

2. (sıfat) bu renkte olan

3. temiz

4. sıkıntısız, rahat

5. beyaz leke

6. bazı şeylerde beyaz bölüm

Ak sözcüğünün Güncel Sözlük’te yer almayan ‘güney’, ‘güneybatı’, ‘beyaza yakın’; ‘fazlaca sarışın’, ‘iyi kaliteli, en iyi kalitede’, ‘sıkıntısız, rahat’, ‘nazarı değdiğine inanılan’, ‘iffetli, namuslu, ahlâk değerlerine bağlı’ gibi anlamları sözlüğe eklenmelidir.



KAYNAKÇA



AKSAN, Doğan (2000) Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim, Ankara: TDK Yayınları-439.

BAYTOP, Turhan(1997)Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları-578.

ÇANAKÇIOĞLU, Hasan-Torul MOL (1996) Yaban Hayvanları Bilgisi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları

EREN, Hasan (1999) Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara: Bizim Büro Basımevi, 2. Baskı.

GÜLENSOY, Tuncer (1995) Türkçe Yer Adları Kılavuzu, Ankara: TDEK Yayınları-618.

KAROL, Sevinç, Zekiye SULUDERE, Cevat AYVALI (1998) Biyoloji Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları-699.

TIETZE, Andreas (2002) Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, Cilt 1, A-E, İstanbul-Wien: Simurg Yayınları.

Türkçe Sözlük (1998), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Türkiye’de Halk ağzından Derleme Sözlüğü-I (1993), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları-211/1

Türk Telekom (1996)Türk Telekom Çanakkale Alfabetik Telefon Rehberi, Çanakkale.

YALÇIN, Ayhan (2002) Dünden Bugüne Adlarımız Soyadlarımız, İstanbul: Geçit Kitabevi.

Yeni Tarama Sözlüğü (1983), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları-503.

YURTBAŞI, Metin (1994) Sınıflandırılmış Türk Atasözleri, İstanbul: MEM Ofset, 6. Baskı

(1997) Örnekleriyle Deyimler Sözlüğü, Ankara, 2. Baskı.



Yrd. Doç. Dr. Nesrin BAYRAKTAR ERTEN
Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyelerinden



(* Bu çalışma “VIII. Uluslar Arası KIBATEK Edebiyat Şöleni’nde (16-20 Ekim 2003, Çanakkale)” bildiri olarak sunulmuştur.)